Jarðefni á hafsbotni
Talið er að efnistaka af hafsbotni við Ísland hafi hafist fyrir ríflega hundrað árum með dýpkun hafna. Efnistaka utan hafna hófst árið 1953 með tilraunadælingu á skeljasandi í Faxaflóa fyrir Sementsverksmiðjuna á Akranesi. Árið 1963 hófst uppdæling á möl og sandi í Hvalfirði og síðan í Kollafirði árið 1970. Algengustu jarðefnin sem nýtt eru af hafsbotni eru möl, sandur og skeljasandur, en þau eru meðal annars notuð í hafnargerð, landfyllingar, bygginga- og efnaiðnað, vegagerð, landbúnað og garðrækt, svo fátt eitt sé nefnt. Frá árinu 2003 hefur kalkþörungaset einnig í vaxandi mæli verið nýtt sem fóðurbætir og til manneldis.
Á árunum 1990–2008 voru leyfi gefin út af iðnaðarráðherra og voru a.m.k 14 leyfi til efnistöku á hafsbotni veitt á því tímabili. Árið 2008 var leyfisveitingarvaldið falið Orkustofnun og hefur stofnunin síðan þá gefið út 31 leyfi til efnistöku á hafsbotni. Í byrjun árs 2023 voru í gildi tvö leyfi til leitar og rannsóknar á jarðefnum á hafsbotni og 13 leyfi til nýtingar á jarðefnum á hafsbotni. Stærð nýtingarleyfissvæða er samanlagt um 14.5 km2.
Hvað gerum við
Íslenska ríkið er eigandi allra auðlinda á, í eða undir hafsbotninum utan netlaga, en netlög miðast við 115 m út frá stórstraumsfjöruborði lands, og svo langt til hafs sem fullveldisréttur Íslands nær samkvæmt lögum, alþjóðasamningum eða samningum við einstök ríki.
Orkustofnun sinnir lögbundnu hlutverki sínu er varðar leyfisveitingar og eftirlit leyfa vegna leitar og hagnýtingar jarðefna á, í eða undir hafsbotni, utan netlaga við Íslandsstrendur. Ásamt því sinnir stofnunin almennri stjórnsýslu fyrir málaflokkinn, sem meðal annars getur snúið að umsögnum er varðar umhverfismat framkvæmda og önnur skipulagsmál, og á í samvinnu við aðrar stofnanir, hagaðila og lögbundna umsagnaraðila eftir því sem við á hverju sinni.
Umsóknir og leyfisveitingar
Sótt er um leyfi vegna leitarrannsóknar eða nýtingar jarðefna á hafi (eftir því sem við á) til Orkustofnunar. Ef stofnunin telur umsóknina fullnægjandi er hún send til umsagnar lögbundinna umsagnaraðila og, eftir atvikum, annarra stofnanna eða hagsmunaaðila. Umsagnir eru því næst kynntar umsækjenda og honum boðið að koma á framfæri athugasemdum um þær. Á grundvelli umsóknar, umsagna og athugasemda umsækjenda um þær tekur Orkustofnun ákvörðun um útgáfu leyfis eða synjunar um leyfi.
Samkvæmt 3. mgr. 33. gr. laga, nr. 57/1998, sæta stjórnvaldsákvarðanir Orkustofnunar er lúta að veitingu, endurskoðun og afturköllun rannsóknar- eða nýtingarleyfa samkvæmt lögum þessum kæru til úrskurðarnefndar umhverfis- og auðlindamála. Um aðild, kærufrest, málsmeðferð og annað er varðar kæruna fer samkvæmt lögum um úrskurðarnefndina.
Vegna umsóknar:
Vegna umsóknar um leitar-, rannsóknar-eða nýtingarleyfi þarf eftirfarandi að vera upplýst:
Tilgangur rannsóknar.
Nákvæm afmörkun rannsóknarsvæðis.
Tímasetning rannsóknarinnar, og rannsóknaráfanga, ef við á.
Greinargerð um líkleg áhrif nýtingar á nærliggjandi svæði.
Yfirlit um fyrri rannsóknir á svæðinu, skýrslur og gögn.
Rannsóknaráætlun í megindráttum, áfangar og þættir.
Áætlun um fyrirhugaðar boranir og aðrar framkvæmdir við rannsóknina, og frágang borana og mannvirkja.
Upplýsingar um landeigendur á umræddu svæði.
Hvernig skuli ráðstafa vinnslumannvirkjum og vinnslutækjum að leyfistíma loknum.
Rannsóknarleyfi
Rannsóknarleyfi samkvæmt auðlindalögum felur í sér heimild til þess að leita að viðkomandi auðlind (hér viðeigandi jarðefnum) á tilteknu svæði á leyfistímanum, rannsaka umfang, magn og afkastagetu hennar og fylgja að öðru leyti þeim skilmálum sem tilgreindir eru í auðlindalögum og Orkustofnun telur nauðsynlega. Rannsóknarleyfi er aðeins veitt einum aðila á hverju svæði.
Nýtingarleyfi
Nýtingarleyfi samkvæmt auðlindalögum felur í sér heimild til handa leyfishafa til að vinna úr og nýta viðkomandi auðlind (hér viðeigandi jarðefni) á leyfistímanum í því magni og með þeim skilmálum öðrum sem tilgreindir eru í lögunum og Orkustofnun) telur nauðsynlega.
Ef um matsskylda framkvæmd, skv. lögum um mat á umhverfisáhrifum, er að ræða þarf úrskurður Skipulagsstofnunar að liggja fyrir áður en nýtingarleyfi fæst.
Áður en rannsóknar- eða nýtingarleyfi er veitt leitar Orkustofnun skv. ákvæðum hafsbotnslaga umsagnar til:
• Umhverfisstofnunar
• Náttúrufræðistofnunar Íslands
• Hafrannsóknarstofnunar (eftir atvikum)
• Viðkomandi sveitarstjórnar (á við um nýtingarleyfi)
Aðrir umsagnaraðilar sem stofnunin getur m.a. leitað til eftir málsatvikum:
• Minjastofnun Íslands
• Aðrir aðilar eftir atvikum sem hagsmuna hafa að gæta á umræddu svæði
Eftirlit
Samkvæmt lögum um Orkustofnun nr. 87/2003 er eitt af meginhlutverkum stofnunarinnar að safna gögnum um orkulindir og aðrar jarðrænar auðlindir, nýtingu þeirra og orkubúskap landsmanna, varðveita þau og miðla upplýsingum til stjórnvalda og almennings. Til að sinna því hlutverki er Orkustofnun heimilt að krefjast gagna sem varða nýtingu á jarðrænum auðlindum, orkuframleiðslu og orkunotkun.
Í lögum nr. 73/1990 um eignarétt íslenska ríkisins að auðlindum hafsbotnsins er nánar kveðið á um eftirlitshlutverk Orkustofnunar ásamt upplýsinga- og tilkynningaskyldu leyfishafa. Í leitar-, rannsóknar- og nýtingarleyfum er jafnan nánar kveðið á um fyrirkomulag og áætlað umfang eftirlits með tilteknu leyfi. Í þeim tilfellum er miðað við lágmarkstímafjölda vegna eftirlits og gagnaskila án athugasemda.
Eftirlit Orkustofnunar með auðlindanýtingu er skipt í fjóra flokka:
Innra eftirlit
Innra eftirlit er eigið eftirlit leyfishafa með sjálfum sér, framkvæmt af starfsmönnum hans eða aðkeyptum þjónustuaðila, sem til þess hefur tilskilin réttindi, í þeim tilgangi að tryggja að kröfur í leyfi, lögum og reglugerðum séu uppfylltar.
Reglubundið eftirlit
Miðað er við að reglubundið eftirlit með leyfum fari fram árlega. Í reglubundnu eftirliti er gengið úr skugga um að starfsemi leyfishafa/eftirlitsþega sé í samræmi við lög, reglur og leyfi bæði með því að fara í vettvangsheimsóknir en einnig með því að hafa almennt eftirlit með leyfishafa.
Umfang eftirlits felur annars vegar í sér eftirlit á vettvangi og hins vegar móttöku og yfirferð gagna, ábendinga og fyrirspurna vegna starfseminnar. Hlutfall þess tíma sem fer í vettvangsferð á móti annars umfangs (skrifborðseftirlits) er talsvert breytilegt eftir tegund starfsemi og því getur verið breytilegt hversu mikill tímafjöldi er innheimtur vegna eftirlits með leyfisskyldri starfsemi sem fellur innan sama málaflokks.
Fyrirvaralaust eftirlit
Óvenjubundnar og fyrirvaralausar vettvangsferðir í kjölfar ábendinga eða vísbendinga um frávik frá leyfum. Almennt er fyrirvaralausu eftirliti aðeins beitt til rannsóknar á alvarlegum og/eða ítrekuðum brotum á skilyrðum leitar-, rannsóknar- og nýtingarleyfa. Fyrirvaralaust eftirlit skal framkvæmt svo fljót sem auðið er og eftir því sem við á, fyrir veitingu, endurskoðun eða uppfærslu leyfis.
Viðbótareftirlit
Ef eftirlit sýnir fram á veruleg brot á leyfisskilyrðum skal fara fram viðbótareftirlit innan 6 mánaða frá því að brot átti sér stað eða vitneskja um brot barst eftirlitsaðila.
Eftirfylgni vegna frávika er innheimt samkvæmt tímagjaldi og komi til umfangsmikils eftirlits, s.s. vegna ábendinga, gagnaskila eða annarra ófyrirséðra þátta, mun Orkustofnun innheimta viðbótargjald skv. gjaldskrá og rauntímaskráningum í verkbókhaldi stofnunarinnar.